Tìm hiểu về bệnh Đột quỵ (Tai biến mạch máu não)

BS.Nguyễn Bá Thắng

Đột quỵ là gì?

Đột quỵ, hay tai biến mạch máu não, là bệnh lý tổn thương một phần não xảy ra đột ngột do mạch máu nuôi não bị tắc nghẽn hoặc bị vỡ.

Máu mang Oxy và chất dinh dưỡng lên nuôi não. Khi thiếu máu nuôi, não sẽ ngưng hoạt động rồi chết đi trong vòng vài giây đến vài phút Phần nào của não bị chết thì phần phần cơ thể tương ứng do nó điều khiển sẽ không hoạt động được, biểu hiện bằng liệt nửa người, tê và mất cảm giác nửa người, nói khó hoặc không nói được, hoặc hôn mê…

Nguyên nhân gây thiếu máu nuôi não có thể là tắc mạch máu, hoặc vỡ mạch máu não.

Có mấy loại đột quỵ? Tại sao đột quỵ xảy ra?

1. Cơn thoáng thiếu máu não: mạch máu não bị tắc, nhưng lại được tự thông nhanh chóng nên não không bị chết, nhờ đó các triệu chứng nhanh chóng phục hồi hoàn toàn trong vòng 24 giờ.

2. Nhồi máu não – thiếu máu não: mạch máu não bị tắc kéo dài làm não thiếu máu nuôi và hoại tử, chết đi.

Có ba nguyên nhân chính làm mạch máu bị tắc:

• Xơ mỡ động mạch: do có mảng xơ mỡ đóng ở thành mạch máu, ngày càng dày lên làm hẹp lòng mạch hẹp dần lại, máu ứ lại và đóng thành cục máu đông gây tắc mạch tại chỗ hoặc chạy lên cao làm tắc các mạch máu phía sau.

• Bệnh tim: Tim đập không đều (loạn nhịp, rung nhĩ) hoặc van tim bị hẹp… làm máu không lưu thông tốt, phần máu ứ đọng đóng lại thành cục máu đông trong tim. Một mảnh của cục máu này có thể vỡ ra trôi theo dòng máu lên não sẽ, mắc kẹt lại tại đó làm tắc nghẽn mạch máu não.

• Bệnh mạch máu nhỏ: ở người tăng huyết áp, đái tháo đường lâu năm không chữa trị tốt, các động mạch nhỏ trên não bị hư hỏng và tắc nghẽn không cấp máu cho não được nữa cũng gây thiếu máu não.

3. Xuất huyết não – chảy máu não:

Mạch máu trong não bị vỡ, máu không đến nuôi não được mà chảy tràn ra chèn ép vào não làm não bị hư hại.

• Tăng huyết áp: là nguyên nhân chính gây vỡ mạch máu não, xảy ra khi tăng huyết áp lâu ngày không chữa trị tốt. Huyết áp, tức là áp lực máu chảy trong mạch máu, tăng cao lâu ngày làm mạch máu thường xuyên bị căng, dẫn tới rạn nứt, tổn thương thành mạch máu, tạo ra các chỗ phình nhỏ, đến một lúc nào đó sẽ vỡ ra.

• Các nguyên nhân khác: dị dạng mạch máu não, thoái hoá mạch máu não, u não, bệnh máu khó đông…

Ai dễ bị đột quỵ?

– Càng lớn tuổi càng dễ bị đột quỵ.

– Đàn ông dễ bị đột quỵ hơn phụ nữ một chút.

Một số bệnh và thói quen làm tăng nguy cơ đột quỵ (dễ bị đột quỵ hơn):

– Tăng huyết áp

– Đái tháo đường (tiểu đường)

– Xơ mỡ động mạch

– Tăng mỡ (cholesterol) trong máu

– Bệnh tim

– Hút thuốc lá, nghiện rượu

– Béo phì, ít vận động…

Đột quỵ có phải do té ngã, do trúng gió, hoặc do bị ma quỷ ám không?

• Đột quỵ không phải do té, nhưng do tay chân bị liệt đột ngột nên người bị đột quỵ có thể ngã xuống nếu đang đứng, đi hoặc đang lái xe.

• Đột quỵ cũng không phải do trúng gió, không do ma ám, quỷ nhập. Do đó cạo gió, cắt lễ, giác hơi, cúng vái… không có tác dụng gì mà thậm chí còn gây nguy hiểm cho người bệnh, làm chậm trễ việc cứu chữa cho người bệnh.

Làm sao nhận biết đột quỵ khi nó xảy ra?

Các triệu chứng thường gặp của đột quỵ gồm:

• Méo miệng, yếu, liệt tay chân một bên.

• Tê hoặc mất cảm giác ở một nửa bên thân  thể

• Nói đớ hoặc không nói được

• Mù một mắt hoặc không nhìn được một bên

• Lú lẫn, hôn mê.

• Ngoài ra có thể có nhức đầu, nôn ói, hoặc co giật.

Phải nghĩ đến đột quỵ nếu một hoặc nhiều triệu chứng kể trên xuất hiện đột ngột, bất ngờ ở một người đang có vẻ rất khỏe mạnh, khi họ đang nghỉ ngơi, đang ngủ, hoặc đang làm việc bình thường.

Phải làm gì khi gặp người bị đột quỵ?

• Đỡ người bệnh để không bị té ngã chấn thương.

• Để người bệnh nằm xuống chỗ thoáng, nghiêng qua một bên nếu nôn ói, móc hết đàm nhớt cho bệnh nhân dễ thở.

• Gọi xe đưa ngay người bệnh đến cơ sở y tế gần nhất.

• Nếu bệnh viện gần nhà có đủ điều kiện chữa trị thì không nên chuyển viện đi xa, trừ khi bác sĩ có chỉ định, vì càng di chuyển xa càng có thể làm bệnh nặng hơn.

• Không tự ý cho uống hoặc nhỏ thuốc hạ huyết áp hay bất kỳ loại thuốc nào khác.

• Không để nằm chờ xem có khỏe lại không.

• Không cạo gió, cắt lễ, cúng vái…

Tại sao phải đưa người bệnh tới bệnh viện ngay?

• Não người rất quan trọng nhưng lại rất nhạy cảm.

• Nếu bị thiếu máu, thiếu oxy, hoặc bị chảy máu thì não sẽ bị hoại tử chết đi rất nhanh chóng.

• Để càng lâu thì phần não bị chết càng lớn, không thể chữa trị phục hồi lại được.

• Chỗ não bị hư sau đó còn bị sưng lên gây nguy hiểm đến tính mạng.

Do đó phải đưa người bệnh vào bệnh viện càng nhanh càng tốt để có thể cứu sống kịp thời các phần não chưa chết nhưng đang bị thiếu máu nuôi, đang bị sưng, hoặc bị chèn ép.

Bệnh viện sẽ giúp gì cho bệnh nhân?

• Định bệnh chính xác và tìm nguyên nhân gây bệnh: bằng cách thăm khám và làm xét nghiệm. Các xét nghiệm quan trọng gồm có xét nghiệm máu, chụp CT (xi-ti) não, siêu âm mạch máu, siêu âm tim, điện tim…

• Điều trị khẩn cấp, làm thông mạch máu nếu tình trạng cho phép và người bệnh đến sớm trước 3 giờ tính từ lúc mắc bệnh. Tăng cường cấp máu cho não, giảm mức độ thiếu oxy não, giảm chèn ép não, ngăn không cho bệnh lan rộng, ngăn không cho tái phát.

• Chăm sóc, nuôi ăn, phòng ngừa và điều trị các triệu chứng.

• Tập vật lý trị liệu để giúp phục hồi chức năng.

• Hướng dẫn cách điều trị tiếp theo sau xuất viện và đề phòng bệnh tái phát.

Có mổ được không?

• Hầu hết bệnh nhân đột quỵ được điều trị bằng thuốc và các biện pháp hỗ trợ khác.

• Chỉ một số ít bệnh nhân có thể mổ được, nhưng kết quả không phải lúc nào cũng tốt, do đó bác sĩ sẽ rất cân nhắc khi chỉ định mổ.

Tăng huyết áp nên được điều trị như thế nào?

• Khi chưa bị tai biến mạch máu não, phải điều trị cao huyết áp tích cực và thường xuyên, liên tục suốt đời.

• Nhưng khi đã bị tai biến mạch máu não thì việc dùng thuốc hạ huyết áp cần phải thận trọng:

Khi đột quỵ vừa mới xảy ra, cơ thể phản ứng tăng huyết áp lên để cố gắng bơm máu lên nuôi não, nếu dùng thuốc hạ huyết áp mạnh và nhanh quá sẽ làm thiếu máu não nặng hơn, do đó:

• Chỉ dùng thuốc hạ huyết áp khi huyết áp cao hơn 180/100 mmHg

• Chỉ dùng các loại thuốc hạ huyết áp từ từ, không dùng thuốc nhỏ dưới lưỡi

Khi đột quỵ đã ổn định, việc điều trị huyết áp lại phải tích cực, thường xuyên, liên tục như trước khi bị bệnh.

Tai biến mạch máu não diễn tiến như thế nào, có thể chết không, có thể phục hồi không?

• Nhiều bệnh nhân có thể hồi phục một phần hoặc hoàn toàn, nếu được chăm sóc điều trị thích hợp. Thời gian để hồi phục: từ một vài ngày đến vài tháng, tùy theo mức độ bệnh. Thời gian hồi phục nhanh và nhiều nhất là ba tháng đầu tiên sau đột quỵ.

• Trường hợp nặng có thể để lại di chứng tàn phế nặng nề, không thể tự sinh hoạt được.

• Các trường hợp nặng nhất sẽ tử vong, hầu hết tử vong xảy ra trong tuần đầu tiên.

• Các trường hợp nặng là những người bị nhồi máu não hoặc xuất huyết não với kích thước quá lớn hoặc xảy ra ở các vị trí quan trọng.

Cứ 100 người bị đột quỵ thì có khoảng 10 đến 20 người chết, khoảng 25 người nằm liệt giường hoặc luôn cần người phụ giúp, chăm sóc, chỉ 20 người khoẻ mạnh lại hoàn toàn hoặc gần hoàn toàn và làm việc trở lại được, còn lại là những người có hồi phục nhưng vẫn yếu hoặc liệt một phần.

Người thân phải làm gì để giúp cho bệnh nhân?

Trong giai đoạn đầu mắc bệnh, cần phối hợp với y bác sĩ để chăm sóc điều trị cho bệnh nhân:

• Cho nằm với đầu giường cao 30 độ với đầu, cổ và thân người thẳng nhau, tránh gối cao gập cổ làm khó thở.

• Xoay trở đổi tư thế nằm của bệnh nhân thường xuyên mỗi giờ để chống loét (luân phiên giữa nằm ngửa, nghiêng trái, và nghiêng phải).

• Giữ quần áo, tấm trải, giường, nệm, và da bệnh nhân khô ráo, sạch sẽ để tránh loét và nhiễm trùng.

• Làm vệ sinh răng miệng mỗi ngày 2 đến 3 lần.

• Cho ăn theo hướng dẫn tránh bị sặc, tránh ọc thức ăn: cho ăn tư thế ngồi (nếu bác sĩ cho phép) hoặc nằm đầu cao 30 độ; dùng muỗng đút từng phần nhỏ thức ăn, đợi bệnh nhân nhai nuốt được rồi mới cho tiếp; nếu ăn bằng ống thông thì phải để điều dưỡng (y tá) thử ống, cho ăn, cho uống nước và thuốc.

• Xoa bóp bắp cơ, vận động các khớp tay chân cho bệnh nhân cho máu lưu thông và tránh cứng khớp, teo cơ. Phối hợp với nhân viên vật lý trị liệu tập cho bệnh nhân.

Trong giai đoạn hồi phục trong bệnh viện và sau khi xuất viện, người nhà có vai trò chính trong việc chăm sóc bệnh nhân, tập luyện để hồi phục sức cơ, và tập cho bệnh nhân thích nghi với các sinh hoạt trong điều kiện còn yếu một nửa người.

Tai biến mạch máu não có tái phát không? Phải làm sao để phòng ngừa tái phát?

Người đã bị tai biến mạch máu não sẽ có nhiều nguy cơ tái phát ngay từ những ngày đầu và trong suốt thời gian sống còn lại, do đó phải chú ý điều trị tích cực để phòng ngừa.

Để phòng ngừa tái phát, có nhiều việc cần phải làm đồng thời:

• Thay đổi lối sống: tránh lối sống ít vận động, giảm cân chống béo phì. Nghĩa là phải tăng cường tập thể dục, tập vận động; làm việc nhẹ nhàng vừa sức; không ăn nhiều mỡ béo, không ăn nhiều chất ngọt, chất đường, bột; không ăn thức ăn nhiều mắm muối (ăn lạt); ăn nhiều rau, củ, trái cây.

• Điều trị bệnh tăng huyết áp, nếu có, giữ huyết áp ổn định, với mức huyết áp tối ưu lý tưởng cho mọi lứa tuổi là không quá 120/80 mmHg. Muốn vậy ngoài việc thay đổi lối sống như trên, cần phải theo chế độ ăn giảm muối (không nêm nếm quá mặn, không chấm thêm mắm muối, tránh các thức ăn nhiều muối như cá khô, mắm, chao, dưa muối, thịt cá kho mặn…), theo dõi huyết áp định kỳ (mỗi ngày, mỗi tuần… tùy mức độ bệnh) và uống thuốc theo toa hằng ngày cùng với tái khám định kỳ. Tránh chữa tăng huyết áp theo kiểu khi nào thấy mệt, thấy nhức đầu mới uống thuốc.

• Điều trị đái tháo đường nếu có, bằng cách ăn uống đúng chế độ (cữ đường, giảm bột, ăn nhiều rau, đủ chất đạm, ít chất béo), chia nhỏ bữa ăn, uống hoặc chích thuốc đầy đủ theo toa, tái khám và xét nghiệm đường máu định kỳ.

• Điều chỉnh các yếu tố nguy cơ khác như chữa tăng cholesterol máu, bỏ thuốc lá, ngưng rượu, điều trị bệnh tim nếu có.

• Với các bệnh nhân nhồi máu não, cần uống thêm aspirin hoặc các thuốc khác có tác dụng tương tự để phòng ngừa tắc mạch máu.

Bệnh nhân và người thân sau cần làm gì sau khi xuất viện?

• Uống thuốc theo toa.

• Tái khám đúng hẹn để được điều trị liên tục, điều chỉnh thuốc phù hợp với tình trạng bệnh nhân lúc đó. Thảo luận với bác sĩ điều trị lúc xuất viện để chọn nơi tái khám tốt nhất và thuận tiện nhất.

• Tập vận động tại nhà hoặc tại phòng tập vật lý trị liệu.

• Cố gắng cho bệnh nhân tự làm các hoạt động sinh hoạt hàng ngày với sự trợ giúp của thân nhân để có thể hồi phục sớm và sống độc lập. Không nên làm thay hoàn toàn cho bệnh nhân.

• Cho bệnh nhân ăn uống theo đúng chế độ được hướng dẫn, ví dụ ăn lạt, cữ mỡ với người tăng huyết áp, cữ đường giảm bột với người đái tháo đường…

• Động viên, khuyến khích bệnh nhân tập luyện.

• Một số bệnh lý phải điều trị liên tục suốt đời như: tăng huyết áp, đái tháo đường, xơ vữa động mạch, bệnh tim mạch…

• Tránh một sai lầm thường mắc là tự ý ngưng điều trị khi thấy trong người khỏe khoắn và cho là đã hết bệnh.

CƠN THOÁNG THIẾU MÁU NÃO:

Có phải người bị cơn thoáng thiếu máu não đã hồi phục hẳn, tức là đã khỏi bệnh, không cần lo lắng?

• Cơn thoáng thiếu máu não là một dạng đột quỵ tắc mạch máu trong não nhưng ngay sau đó mạch máu lại được tự thông nên tế bào não không bị chết.

• Biểu hiện bệnh giống như nhồi máu não nhưng các triệu chứng nhanh chóng phục hồi trong vòng 24 giờ.

• Tuy nhiên, dù đã hồi phục hoàn toàn nhưng không nên cho rằng bệnh đã khỏi hẳn vì các bệnh nhân này sẽ có nguy cơ tái phát đột quỵ rất cao, rất dễ bị các cơn thiếu máu tương tự hoặc trở thành nhồi máu não không hồi phục được nữa.

• Do đó dù đã hồi phục nhưng người bị cơn thoáng thiếu máu não vẫn phải đi khám chuyên khoa thần kinh để làm các xét nghiệm tìm nguyên nhân và tầm soát các yếu tố nguy cơ để có thể có kế hoạch điều trị phòng ngừa hữu hiệu; sau đó người bệnh phải tuân thủ chặt chẽ các hướng dẫn của bác sĩ và uống thuốc theo toa.

XUẤT HUYẾT KHOANG DƯỚI NHỆN:

Xuất huyết khoang dưới nhện là gì? Nguyên nhân, mức độ nguy hiểm, cách điều trị?

• Xuất huyết khoang dưới nhện cũng là một dạng đột quỵ nhưng thường không có yếu liệt tay chân mà chỉ biểu hiện bằng nhức đầu đột ngột, dữ đội, nôn ói, có thể hôn mê. Bệnh cũng xảy ra bất ngờ ở một người đang có vẻ rất khoẻ mạnh.

• Nguyên nhân gây bệnh là do vỡ một túi phình mạch máu ở dưới nền của não làm máu chảy vào khoang dưới nhện, là khoang chứa nước bao quanh não. Nguyên nhân tạo ra túi phình thường là do thành mạch máu bị yếu bẩm sinh, sau đó qua nhiều năm bị áp lực máu đẩy phình dần ra.

• Đây là bệnh rất nguy hiểm, tử vong cao. 20% bệnh nhân tử vong đột ngột trước khi kịp tới bệnh viện.

• Khi bị bệnh, bắt buộc phải nhập viện, nằm nghỉ ngơi yên tĩnh, không thăm bệnh, tránh xúc động vì có nguy cơ làm mạch máu vỡ lại gây tử vong.

• Bệnh nhân sẽ được dùng thuốc giảm đau, an thần mạnh; được sắp xếp chụp mạch máu não để tìm túi phình.

• Nếu thấy túi phình, có thể cân nhắc phẫu thuật kẹp túi phình hoặc luồn ống vào mạch máu bơm chất làm bít kín túi phình.